Böbrek taşları, bir şekilde hepimizin aşina olduğu bir sağlık sorunu. Ailede olmasa da arkadaş çevresinde, iş yerinde birilerinin mutlaka yaşadığı bu sancılı sürece tanık olmuşluğumuz var. Ama işin boyutlarının çok daha ciddi olduğunu, Türkiye'nin en eski üroloji merkezlerinden Özel İzmir Üroloji Dal Merkezi'nin kurucularından Op. Dr. Mehmet Çelimli ile sohbetimiz sırasında öğrendik. 20 yılda 20 bini aşkın böbrek taşı kırma işlemi gerçekleştirdiklerini dile getiren Çelimli, sadece İzmir'de İngiltere'nin tümünde olmadığı kadar ESWL cihazı olduğunu söylüyor. Çelimli'ye göre Türkiye'nin genelinde de durum farklı değil. Hatta ihtiyaçlar bu konuda o kadar belirleyici olmuş ki, önceleri ithal ettiğimiz böbrek taşı kıran bu cihazları zaman içinde kendimiz üretir hale gelmişiz. Sorunun temelinde yatan neden ise ne yazık ki sosyo ekonomik yetersizliklerin mecbur bıraktığı tek yönlü beslenme alışkanlıkları. -Böbrekte taş oluşumu önlenebilir bir sorun mu?
Tek yönlü beslenmeyi ortadan kaldırmakla da sorunu tamamen sıfıra indirmek mümkün değil. Düşünün ikiz kardeşler, aynı şeyleri yiyip içiyorlar, bir tanesinde taş olmuyor. Böbrek taşları genetik sebeplerle görülebildiği gibi, böbreklerin anatomisinden de kaynaklanabiliyor...
-Taşları küçükken tespit etmek önemli mi?
Küçükken yakalanan taşları kırıp temizlemek çok kolay. Belirli büyüklüğü kazanmış taşlara taş kırma işlemi uygulansa da ufak tefek kalıntılar oluyor. 1-2 sene sonra sanki hasta taşı kırılmamış gibi yeni taşlarla geliyor. Bir-bir buçuk santimi geçen taşlarda nüks oranı fevkalade yüksek.
-Tekrar oluşumu önlemek açısından ameliyat ve cihazla kırmak arasında bir fark var mı?
Cihazla da kırsanız, ameliyatla da alsanız bazen sonuç değişmiyor. Böbreğin içi epitel doku ile kaplıdır. Bu doku böbreğin ıslanmazlığını sağlar. Formikanın üzerine su dökün, kayar gider. Böbreğin içi de böyledir ve idrar böbreği ıslatmadan kayar ama bir enfeksiyon veya travma nedeniyle böbrek epiteli hasar görürse hasarlı bölgeden geçen idrar her seferinde tuz bırakır. Bu tuzlar zaman içinde taş haline gelir. Onun için taş oluşmasının sebeplerinden biri de böbreğin içindeki epitel dokunun bozulmasıdır. Sonuç olarak, ameliyat sırasında da taşı almak için uğraşırken o epitel bir miktar zedeleniyor ve taş oluşumu yeniden görülebiliyor.
-Böbrek taşları ne gibi belirtiler verir?
İdrar şikayeti olur. Karın ve sırt ağrısı görülür. Hastaların en sık yaptığı yanlış ağrı kesicilerle bu ağrıları bastırmaya çalışmak. Oysa ihmal etmemek lazım. En basitinden bir idrar tahlili yapılırsa, böbreğinizdeki taş idrarda muhakkak belirtisini verecektir.
Basit bir idrar tahlili bize çok şey söyler. Arkasından yapılacak basit bir ultrasonla 1 milimetrelik taşı bile görebiliyoruz.
-Özellikle kimler risk altında?
Beslenme bozukluğu olan herkeste böbrek taşı görülebilir. Hanımlar ve erkekler arasında görülme sıklığı açısından anlamlı bir farklılık yok. Özellikle Anadolu'da çok yaygın. Bunun da temelinde A ve E vitamininden noksan diyet faktörü yer alıyor. Haftanın 3 günü bulgur, 2 günü kuru fasulye yenilen çok sofra var Anadolu'da. Eti sadece kurban bayramında yiyen çok aile var. Hepsi de taş hastalığı için aday aileler. Az su içme ve hareketsizlik de taş oluşumunun nedenleri arasında.
-Sessiz gidebilir mi böbrek taşları?
Tabii ki. Sessizce gider ve kocaman taş olur hatta. Hasta "Benim hiç sıkıntım olmadı" diyor, ama böbreğinde kocaman taş var ve böbrek çalışmaz durumda. Böyle çok vaka ile karşılaşıyoruz.
-Nasıl oluyor da fark etmiyorlar?
İnsanlarda "ağrı eşiği" diye bir şey var. Ağrıya hassas değil bazı insanlar. "Ufak bir ağrım vardı. 2 ilaç içtim geçti" diyor. Kadınsa "Her zaman oluyor zaten, gaz sancısı, ay hali sancısı" diyor. Bu kişiler böyle aylarca yıllarca yaşadıktan sonra bir gün bir nedenle doktora gidiyor.
-Taşların düşmesini kolaylaştıran yöntemler var mı?
Bazen hastalar mısır püskülü, maydonoz suyu, kiraz çöpü kaynatıp içtiklerini söylüyorlar. Bunların en büyük yararı neticede su içiliyor olması. Düşecek büyüklükteki taşlara bu gibi yöntemler faydalı olabilir ama düşmeyecek büyüklükteki taşlara hiçbir faydası yok. Vakit kaybettirir sadece. Eğer taş, böbreğin içinde zararsız bir yerde duruyorsa çok sorun değil ama böbreğin önünü tıkıyorsa ve 20 günden fazla orada duruyorsa o böbrek çalışmaz hale gelir...
-İhmalin sonunda böbrek yetmezliği gibi bir tablo da oluşabilir yani...
Tabii ki. Böbrek yetmezliği, o böbreğin kaybedilmesi demektir. Ama şansınıza Tanrı akılsızları düşünmüş bir tane de yedek vermiş, belki de bu yüzden iki tane böbreğimiz var.
-Taşlar idrar yoluyla atılırken idrar yollarına zarar verir mi?
Bir miktar yanma yapar. Kadınlarda daha kolay ama erkeklerde idrar yolunun uzun olması süreci biraz daha sıkıntılı hale getiriyor.
-Kimler cihazla taş kırdırabilir, kimler ameliyat adayıdır?
Bu taşın böbrekteki yerine ve büyüklüğüne bağlı olarak değişin. Buna ancak röntgen ve ultrasonla karar verilebilir.
-Tedaviye rağmen böbrek taşı yeniden oluşabilir mi?
Evet maalesef tekrar edebiliyor. Bunu önlemek ve kalan ufak kum tanelerini temizlemek için bol su içilmeli, hemen taş kırma sonrası enfeksiyon varlığı takip edilerek temizlenmeli. Bazen hastalar, "Taşım bitti" düşüncesiyle kontrollere gelmeyebiliyor ama hele tavsiyelere de uymazsa yeniden taşla birlikte gelebiliyor.
-ESWL cihazı ile taş kırma ağrılı bir işlem mi? Yan etkisi var mı?
Herkesin ağrı korkusu var. Bir de güvenemiyorlar, "Hakikaten düşecek mi? diye soruyorlar. Ameliyat olsam daha mı iyi olur? diyen var. Uygulamayı ilk kez yaptıracak birinin, daha önce bu deneyimi yaşamış biriyle konuşması en iyi referans. Ağrıyı önlemek için de ağrı kesicilerden yararlanılıyor. Yalnızca çocukları ve bebekleri anestezi ile uyutmak gerekiyor.
Genellikle 3 seans gerekiyor. Tüm taşlar temizlenmeden tedavinin bırakılmaması önemli.
-ESWL cihazı böbreğe zarar verir mi?
Ameliyattan daha az. Tabii ki dışardan bir etki vererek neticede o taşı kırıyosunuz. O taş parçalanırken, temas ettiği yere zarar verebilir. Ama ameliyat aynı hasarın birkaç mislini veriyor böbreğe.