Adnan Menderes döneminde yaşanan ekonomik devrim

Merhum Adnan Menderes'in başbakanlığı döneminde atılan adımlarla tarım sektöründe büyük bir devrim yaşandı. Traktör sayısından ekilen arazi ve verim artışına kadar Türk çiftçisi ve köylüsü kapsamlı dönüşüm geçirdi. AA muhabirinin, Demokrat Parti (DP) dönemine ilişkin yayımlardan derlediği bilgiye göre, merhum Adnan Menderes'in başbakanlığında tarıma yönelik çok önemli atılımlar art arda geldi. Menderes, iktidara geldiğinde ise izlenecek tarım politikalarının mesajını, 'Türkiye'nin yüzde 80'i köylerde yaşıyor. Toprak, iyi tohum, gübre, makine ve sulama ister. Köylümüz bunları bir başına yapamaz, devlet olarak elimizi uzatmamız gerekli.' sözleriyle vermişti. DP yönetiminin 10 yıllık iktidarı döneminde Tarım Bakanlığına bütçeden ayrılan payı artırması, tarım kesimini vergi kapsamı dışında bırakması, Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu çerçevesinde köylü halka milyonlarca dönüm arazi dağıtması ve ziraat fakülteleri açarak tarım eğitimi faaliyetlerine önem vermesi, DP yönetimini diğer hükümetlerden belirgin şekilde ayıran belli başlı özellikler arasında yer aldı. Traktör sayısında artış Tarıma dayalı büyümenin ön plana çıktığı bu dönemde traktör, traktör pulluğu ve diğer alet ve makinelerin sayısında ciddi artış görüldü, kara sapandan makineli tarıma geçiş bu dönemde gerçekleşti. Marshall Planı'ndan sağlanan fonlar bu alana yönlendirildi. Marshall yardımları, özellikle tarımda makineleşmeyi hızlandırdı. Traktör sayısı 1949-1958 döneminde 6 bin 281'den 48 bin 873'e (7,8 kat), traktör pulluğu sayısı 6 bin 50'den 48 bin 214'e (yaklaşık 8 kat), diğer alet ve makinelerin sayısı da 9 bin 239'dan 67 bin 261'e (7,3 kat) yükseldi. Makineleşme, tarımın temel yapısını değiştirdi. Biçerdöver sayısı da 1948 ile 1962 arasında 1994'ten 6 bin 72'ye ulaştı. Bu dönemde traktör alımları için köylülere uygun imkanlarla kredi de sağlandı. Köylüler, tarımsal kredilerden önceki dönemlere göre daha fazla yararlanmaya başladı. 1950 yılında tarımsal kredi miktarı 810 milyon lira iken, 1960'ta 4 milyar 755 milyon liraya ulaştı. Tarım, krediler yanında, taban fiyat ve destekleme alımlarıyla da teşvik edildi. Ekili alanlar arttı Traktörün tarıma girmesi bu sektördeki verimliliği artırmasının yanında ekilebilir alanların da genişlemesi sonucunu doğurdu. Ekili alan sayısı 1948'de 13 milyon 900 bin hektar iken 1959 itibarıyla 22 milyon 940 bin hektara yükseldi. Böylece, Türkiye'nin bir tahıl ihracatçısı haline gelmesini sağlayan tarımsal üretim artışı gerçekleşti. Bu dönemde, hububat, bakliyat, pamuk ve sınai bitkilerin ekiliş sahaları ve üretimleri arttı. DP hükümetleri döneminde 4 bin 85 köyde, 322 bin 61 aileye 16 bini aşkın dönüm arazi dağıtıldı. Ayrıca, bu ailelere yaklaşık 12 milyon dönüm mera arazisi tahsis edildi. Makineleşme ve kredi politikası, tarım kesiminde feodal mülkiyetin büyük ölçüde tasfiyesini sağladı. Sahiplerince işletilen işletme sayısı 1950'de 2,1 milyon iken 1963'te 3,1 milyona ulaştı. Tarım kesiminin milli gelir içindeki payı 1947-48 döneminde yüzde 42 iken, 1952-53 döneminde yüzde 45,2'ye çıktı. Ayrıca 1950-1960 döneminde en küçük köylere ulaşacak şekilde yollar yapılırken, binlerce köy de içme suyuna kavuştu. Tarımda makineleşmeyle beraber 40 bin kilometre kara yolu, 30 bin kilometre köy yolu yapılması, kırsal kesimin şehre bağlantısını artırma yanında, tarım kesiminin pazar ekonomisiyle bütünleşmesini de sağladı. İlk gübre üretimi GÜBRETAŞ ile başladı Bu dönemde gübrelerin ithal edilmesi ve ihtiyaca cevap verecek düzeyde üretiminin olmaması, gübre kullanımının yaygınlaşmasının önünde engel teşkil ediyordu. Bu kapsamda, hem gübre araştırma merkezleri hem de gübre fabrikaları kurulması gündeme geldi. Menderes'in başbakanlığı döneminde 6 Kasım 1952'de dönemin Bakanlar Kurulu, ülke tarımında kimyevi gübre kullanımı yoluyla verimliliğin artırılması amacıyla Gübre Fabrikaları Türk AŞ'nin (GÜBRETAŞ) kurulması kararını aldı ve şirket resmi olarak 1953'te faaliyete geçti. Türkiye'nin ilk gübre şirketi olarak kurulan işletme, İskenderun tesislerinde ilk gübre üretimine başladı. GÜBRETAŞ 100 bin ton kapasiteli bu ilk fabrikasında NSP (Normal Süper Fosfat) gübresi üretimini başlatarak, o yıldan itibaren Anadolu çiftçisinin kullanımına sundu. Eski gübresiz yıllarda büyük sıkıntılar ve mağduriyetler yaşayan Anadolu çiftçisi, Menderes döneminde tarımsal ekipmanlara ve kimyasal gübreye kavuştuğunda tarlalarından kaldırdığı mahsul de katlanarak arttı. GÜBRETAŞ'ın milli ve yerli üretim yolculuğu, 1961 yılındaki Kocaeli-Yarımca'da kurulan ikinci fabrika ve yıllar içinde yapılan diğer tesis yatırımlarıyla bugünlere ulaştı. GÜBRETAŞ, bugün itibarıyla yüzde 25'i borsada ve yüzde 75'i de Türkiye'nin en büyük çiftçi ailesi olan Tarım Kredi Kooperatiflerine ait olarak, 'yüzde 100 halkın şirketi' olma özelliğini sürdürüyor. İkinci Dünya Savaşı'nın sona ermesiyle yaşanan gelişmeler, tüm dünyada olduğu gibi Türkiye'de de siyasi ve ekonomik değişikliklere yol açtı. Savaş yıllarındaki ağır vergilerden olumsuz etkilenen kırsal alandaki küçük ve orta ölçekteki tarımsal üreticilerle 'arasını düzeltmeye çalışan' hükümet, kendisine 50 dönümün üzerindeki toprakları yeniden dağıtma yetkisi veren Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu'nu TBMM'den geçirdi. Cumhuriyet Halk Partisi'nden (CHP) ayrılarak DP'yi kuracak grup da bu aşamada şekillendi. DP, düzenlemeyi eleştiren ve verdikleri önerge reddedilen Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuad Köprülü ve Refik Koraltan tarafından 7 Ocak 1946'da kuruldu. Siyasi açıdan muhafazakar, ekonomi politikaları açısından ise liberal bir çizgiyi benimseyen, özel sektör yatırımlarını da teşvik etmeyi ön planda tutan DP, 4 yıllık muhalefet dönemi sonrasında 14 Mayıs 1950'deki genel seçimle iktidara geldi. DP, yüzde 55,2 oy alarak önemli bir başarı sağlarken, başarısını 1954 ve 1957 genel seçimlerinde de tekrarladı. Kara yolu yatırımlarında büyük atılım Adnan Menderes'in başbakanlığındaki DP hükümetleri döneminde birçok altyapı, ulaştırma, enerji ve reel sektör yatırımı hayata geçirildi. Bu dönemde yıllık ortalama yüzde 7,8 büyüyen Türkiye, birçok fabrika, sulama barajı, termik santral, liman, havalimanı yatırımına kavuşurken, hala varlığını sürdüren çok sayıda kamu iktisadi kuruluşu da faaliyete başladı. En önemli atılımlardan bazıları ulaştırma alanında gerçekleştirildi. ABD'nin Marshall Planı ve gelişmeye başlayan otomotiv sanayisinin desteği alınarak kara yolu taşımacılığına büyük önem verildi. Bunun sonucunda 1950-1960 döneminde 14 bin kilometrelik kara yolu yapıldı. Limanlar, barajlar, fabrikalar... DP dönemi, kara yolu dışındaki ulaştırma, altyapı ve reel sektör yatırımları açısından da 'altın yıllar' olarak tarihe geçti. Bu dönemde 1 liman, 5 havalimanı, 8 sulama barajı, 5 termik santral, 18 HES'li baraj, 8 bin kilometre enerji nakil hattı, 3 petrol rafinerisi, 13 şeker fabrikası, 19 çimento fabrikası, 82 hububat silosu, 88 büyük ölçekli fabrika, 4 bin 576 kilometre asfalt yol, 30 bin kilometre köy yolu yapıldı. 27 Nisan 1960'da Mersin Limanı, Seyhan, Elmalılı, Sarıyar, Demirköprü ve Hirfanlı baraj ve hidroelektrik santralleri ile Tunçbilek Elektrik Santrali de bu dönemde faaliyete başladı. Bütün bunların yanı sıra birçok ilde şeker ve çimento fabrikaları, İzmit'te 3 kağıt fabrikası, Ereğli Bez Fabrikası, İstanbul Tuzla Jeep Montaj Fabrikası söz konusu yatırımlar arasında yer aldı. Ayrıca 1957 seçimlerinden sonra İstanbul'da imar çalışmalarına ağırlık verilirken, Barbaros Bulvarı, Büyükdere, Vatan ve Millet caddeleri ile Edirne Asfaltı (şimdiki E-5 otoyolu) bu dönemde açıldı. DP döneminde özellikle sanayi kesiminin ihtiyacı olan elektrik üretiminde büyük artış gözlendi. Bu kapsamda 1950 yılına kadar tüm elektrik santrallerinin yıllık enerji üretimi 737 milyon kilovatsaat iken 1960 yılı itibariyle üretim 3 milyon 610 bin kilovatsaate ulaştı. Özel sektör yatırımları şahlandı DP'nin kendisinden önceki döneme göre ayrılan yanlarından biri de özel sektöre verdiği önem olurken, Turizm Endüstrisini Teşvik Kanunu (1953) ile Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu (1954) kabul edildi. Özel sektörün teşvik edilmesiyle bu kesimin yaptığı yatırımların tutarı 1949-1957 döneminde 484 milyon liradan 3,6 milyar liraya, devlet yatırımları da 476 milyon liradan 2 milyar liraya yükseldi. Aynı dönemde iş yeri sayısı 22 bin 916'dan 72 bin 805'e, işçi sayısı 223 bin 429'dan 582 bin 52'ye, özel sektör üretimi 2,6 milyar liradan 18,5 milyar liraya, kamu kesimi üretimi de 1,1 milyar liradan 3,4 milyar liraya ulaştı. Tarıma dayalı büyümenin ön plana çıktığı bu dönemde traktör, traktör pulluğu ve diğer alet ve makinelerin sayısı ve ekilebilir alanların oranında da ciddi düzeyde artış görüldü. Ayrıca dış ticaret, dalgalı bir seyir izlemesine karşın genel olarak artış gösterdi. İhracat, 1950-1960 döneminde 263,4 milyon dolardan 320,7 milyon dolara, ithalat da 285,7 milyon dolardan 468,2 milyon dolara ulaştı. Birçok kamu ve özel sektör kuruluşu faaliyete başladı DP döneminde birçok yeni kamu iktisadi teşebbüsü kurulurken, daha önce faaliyete geçen bazı kuruluşlar da KİT kapsamına alındı. Ayrıca 100'ün üzerinde sanayi kuruluşu bu dönemde hizmete girdi. Bugünkü adı Et ve Süt Kurumu olan Et ve Balık Kurumu (1952), Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) (1954), Devlet Su İşleri (DSİ) Genel Müdürlüğü (1954), Türkiye Selüloz ve Kağıt Fabrikaları (SEKA) (1955), Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ) (1957), Devlet Malzeme Ofisi (DMO) (1954), Denizcilik Bankası (1951), Türkiye Demir-Çelik İşletmeleri Genel Müdürlüğü (1955), Toprak İskan İşleri Genel Müdürlüğü (1950), Ereğli Demir Çelik Fabrikası (1960) kurulurken, PTT ve TCDD de 1953'te KİT kapsamına dahil edildi. Bu dönemde ihtiyaca cevap verecek düzeyde gübre üretiminin olmaması ve ithal edilmesi nedeniyle 6 Kasım 1952'de Gübre Fabrikaları Türk Anonim Şirketi (GÜBRETAŞ) kurulması kararı alınırken, şirket resmi olarak 1953'te faaliyete geçti. Türkiye Emlak Kredi Bankası tarafından 1957 yılında temeli atılan Türkiye'de uygulanmış ilk uydu kent projelerinden İstanbul-Bakırköy'deki Ataköy projesi Adnan Menderes dönemindeki önemli icraatlar arasındaki yerini aldı. 1930'ların sonlarında başlatılan ancak İkinci Dünya Savaşı nedeniyle aksayan Banknot Matbaasının kurulması süreci 1951 yılında yeniden hayata geçirildi. Ankara'da 1958 yılında Banknot Matbaası kurularak, ilk banknotların Birleşik Krallık'ta basılmaya başlanmasından 120 yıl sonra Türkiye Cumhuriyeti banknotlarının yurt içinde basılması sağlandı.