Geçmişten bugüne oyuncak

Oyuncakların tarihteki serüvenini inceleyen İstanbul Bilgi Üniversitesi Endüstri Ürünleri Tasarımı Bölümü Öğr. Üyesi Dr. Avşar Gürpınar "Oyuncak, dünyanın ve insanın tuhaflıklarına dair eşsiz bilgiler içerir" diyor. Türkiye'de üretilmiş oyuncakları araştıran Gürpınar, farklı dönemlerden yaklaşık 150 oyuncağın tasarımı ve üretimine dair bilgilerin yer aldığı bir veri tabanı hazırladı. Çalışma, Bilgi Kütüphanesi üzerinden araştırmacıların erişimine açılacak. 17. yüzyılın Eyüp oyuncaklarından, Beyoğlu Bonmarşesi'nin ithal ürünlerine, 1940'ların propaganda amacıyla üretilen oyuncak askerlerinden, 1990'ların dijital rüzgârına dek oyuncakların tarihi hakkında bilgi veren Öğr. Üyesi Dr. Avşar Gürpınar, günümüzde üretilen birçok oyuncağın çocukları pasif bir noktaya ittiğini vurguluyor. Gürpınar, "Perdenin pelerine, oklavanın kılıca dönüştüğü bir oyunun çok kıymetli olduğunu düşünüyorum. İnsan için her şey bir oyuncak olabilir" diyor.

OYUNCAĞIN MERKEZİ EYÜP
Araştırmaya göre İstanbul'da üretilmiş en eski oyuncaklara ilişkin 17. yüzyıla kadar geriye gidilebiliyor. Gürpınar, o dönemdeki oyuncaklara Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesi'nde yer verdiğine dikkat çekiyor: "1637 yılında İstanbul'un bütün zanaatkârlarının
katıldığı bir geçit törenin-den bahsediyor. Bu geçit törenin-de mimarbaşına bağlı oyuncakçıların geçişini de anlatıyor. Çok da sempa-tik anlatmıyor açıkçası; çünkü bu oyuncaklar garip sesler çıkar-tan, gürültü yapan nesneler. O dönemde oyuncakçılığın mer-kezi Eyüp'teki Oyuncakçı-lar Çıkmazı. Eyüp zaten döne-min çok önemli bir sosyalleşme merkezi; çocukların sünnetten sonra gezmeye götürüldüğü, Yeniçerilerin cülus bahşişi aldığı, padişahın tahta çıktığı bir yer. Eyüp malzeme temini için de çok uygun bir yerde. Oyuncak yapımında kul-lanılan kil, Alibeyköy ve Kâğıthane derelerinden; deri, bağırsak ve yün Sütlüce'deki mezbahadan; ahşap ve tenekeler Eminönü ve Tahtakale'den geliyor. 18'inci ve 19'uncu yüzyıl-larda Eyüp'te 200 kadar oyuncakçı dükkânı olduğunu biliyoruz. Bu dük-kânlarda oyuncak üretiminin yapıldı-ğı atölyeler de bulunuyor."

BEBEKLERİN YÜZÜ YOK

Eyüp oyuncaklarının çok ses çıkaran, mekanik oyuncak-lar olduğunu anlatan Gürpı-nar, "Ahşap bir sapın üzeri-ne takılmış dönen bir parçanın ses çıkardığı "kaynana zırıltı-sı" oyuncağı buna bir örnek. Yine kuş sesi çıkaran sulu kil-den düdükler, ziller, davullar, kılıçlar, oyuncak atlar üreti-liyordu. Bebekler de vardı, ama onlar istisnaydı. İslam kül-türünde bir şeyi figüratif olarak göstermek yasak olduğu için bu tür oyuncaklara çok rastla-mıyoruz. Anadolu'da çocuklar oynasın diye evlerde yapılan bebeklerin yüzleri olmadığı-nı biliyoruz mesela. Bu oyun-cakların çok azı bugüne kalı-yor, çünkü Osmanlı'daki gündelik hayata dair nesnelerin arşiv değeri olduğu pek düşünülmemiş" diyor.

PROPAGANDA NESNESİ

Oyuncakların propaganda ama-cıyla kullanıldığı durumlar oldu-ğuna dikkat çeken Öğr. Üyesi Dr. Gürpınar, "Almanya'nın Osmanlı'yı I. Dünya Savaşı'nda yanına çekmek için oyuncak askerler göndermesi ya da Kore Savaşı'nın biraz daha destek-lenmesi için Kore'ye giden Türk askerlerinin plastik oyuncakları-nın yapılması gibi... Yapı setle-ri dediğimiz şey sözgelimi, akıl-cı, matematiğe dayanan modernist düşüncenin bir ürünü. Barbie dediği-niz şeyde oranlarından, formuna; saç renginden yaptığı mesleklere kadar çok net bir ideoloji var. Dolayısıyla oyuncaklar ile yetişkinlerin dünyası arasındaki mesafe her zaman düşün-düğümüz kadar net değil" diyor.