Dil, yaşayan bir organizma gibi...
İşlevsel olan ürüyor, yaşamını devam ettiriyor. İşlevsel olmayanı ise tarihin tozlu sayfalarına gömülüyor. Bu anlamda etimoloji bilimi hep ilgimi çekmiştir.
Kelimelerin bir dedektif gibi izini sürmek, onların tarihsel yolculuklarına tanık olmak çok aydınlatıcı. İşte dilin macerasından çıkardığım bazı notlar.
Efkar, fikir sözcüğünün çoğulu. Fikirler demek. Bizde üzgün görünen insana ne denir? Efkarlı. Aslında neymiş efkarlı olmak?
Düşüncelerle dolu olmak. Kavram nereden nereye böylesi olumsuz bir anlama kaydı?
Demek ki düşünceli olmaya kültürümüzde pek de 'iyi bir şey' olarak bakılmıyor. Ne demişler? Düşün düşün...
AYNI KÖKTEN AMA...
Kibar, kebir, kibir aynı kökten. Yani büyüklük kökünden... Kebir büyük demek iken kibir, büyüklük demek. Ya da büyüklük taslamak... Olumsuz hale dönüşmüş.
Kibar sözcüğünün büyüklükle aynı kökten olması ise hayli düşündürücü. Kibarlık etmek büyüklük göstermek ise, severim ben öyle dili...Oysa günümüzde kibarlık kibire yenildi. Kibarlık yapan, sözcük kökeninin aksine, küçük görülüyor.
Anadolu, aynı zamanda Doğu Roma İmparatorluğunun yerleşim yerlerinden biri.
Kayseri ve Sıvas, imparatorluğun önemli şehirlerinden ve isimlerinin kökeni Sezar sözcüğüne dayanıyor. Sıvas'ın kökeni, Sebastos da, Kayseri'nin kökeni olan Kayzer de Sezar isminin değişik varyasyonları.
İngilizcede bir yer isminin sonuna 'ian' ilave ettiğinizde bizdeki 'li-lı' eki gibi işlev görüyor.
Örneğin Mars gezegeninin sonuna ian eklediğinizde Martian (Marslı) sözcüğü türemiş oluyor. Aynı kuralla Sebastos'un sonuna ian eklediğinizde ortaya çıkan sonuç, 'Sebastian' ... Anlamı açık, Sıvaslı.
"Gurbet içimde bir ok /Her şey bana yabancı" Gönül Yazar'dan severek dinlediğimiz bu şarkıya hevesle eşlik ederiz. Peki, gurbet nedir, bilir miyiz? Arapça, 'garaba' kökünden türeyen kavram, kendi dilinde memleketinden uzakta olmayı tarif eder. Oysa sadece bizim dilimizde, bir duyguyu ifade eder. Türkçeye özgü kullanımında, memleketinden uzakta olanın çektiği sıla hasretinin adıdır. Arapçada gurbete düşen özler mi bilinmez ama kelime kökeni itibarıyla 'garba', yani batıya gitmiştir.
Doğuda bir gurbet hayal edilmemiştir.
ÖMÜR BOYU SORUMLULUK
Bazı kavramlar da karşılıkları olmasa da fonksiyonlarıyla bir dilde var olurlar. Örneğin doğu kökenli olup bizde de yaygın olarak kullanılan kirve sözcüğü, sünnette çocuğa eşlik eden aile büyüğünü anlatır. Kirvelik, sadece sünnette çocuğu tutmaktan ibaret değildir. Bu işin ömürlük bir sorumluluğu vardır. Kirvenin, sünnet çocuğunu ömür boyu koruyup kollaması beklenir. Kirve doğu geleneğine ait bir kavram olduğu için anlamını batıda bulmayı bekleyemesek de karşılayan bir kelime vardır. Hıristiyan vaftiz geleneğinde, vaftiz babası, vaftiz edilen çocuğun ömür boyu hamisi olma sözü verir. Buyrun size aynı fonksiyon! Yani ilginçtir, kirvenin hıristiyan alemindeki karşılığına Godfather denir.
Unutulmaz mafya filmindeki baba tanımı, aslında himayesindekileri ömür boyu koruyup kollayan güçlü bir baba formudur.